تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی از آن دسته موضوعاتی است که ممکن است ذهن بسیاری از والدین و اطرافیان این کودکان را ددگیر کرده باشد. اگرچه تشخیص این دو بیماری از هم کار پیچیده ای نیست، اما ممکن است برای بعضی از افراد گیج کننده باشد. لذا در ادامه به توضیح هر دوی این بیماری ها و تفاوت ها و شباهت هایشان می پردازیم و اهمیت تشخیص به موقع را هم بررسی خواهیم کرد. پس در این سری از مجموعه مقالات کلینیک توانبخشی کودکان و بزرگسالان در شرق تهران با ما باشید.
اوتیسم چیست؟
در پاسخ به پرسش اتیسم چیست؟ باید بگوییم، اوتیسم یک اختلال عصبی رشدی است که بر سه جنبه اساسی رشد اثر می گذارد. این سه جنبه عبارتند:
- تعاملات اجتماعی کودک و درک افراد توسط وی
- همه جنبه های ارتباط(شفاهی و غیر شفاهی)
- انعطاف پذیری فکری و رفتاری از جمله مشکل در تصورات
در ادامه به تعریف جامع تر و مشکلات مربوط به اختلال اتیسم بیشتر می پردازیم.
تعریف و مشخصات اصلی
اوتیسم (Autism Spectrum Disorder – ASD) درواقع یک اختلال رشدی – عصبی است که همان طور که در بخش قبلی ذکر کردیم؛ نحوهٔ ارتباط، تعامل اجتماعی، پردازش احساسات و رفتار را تحت تأثیر قرار میدهد. به این اختلال «طیف» گفته می شود چون شدت، نوع علائم و نیازهای افراد می تواند بسیار متفاوت باشد. به عبارت دیگر، این طیف از افراد با توانایی های بالا تا کسانی که به حمایت های روزانه نیاز دارند، می تواند گسترده باشد.
برای درک بهتر تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی، باید در نظر داشت که هیچ دو کودک اتیسمی دقیقاً شبیه هم نیستند. هر کودکی در نقطه ای خاص از طیف اتیسم قرار دارد. رشد هر کودک مبتلا به اتیسم سرعت متفاوت دارد. شدت اختلال در هر بخش فرق دارد. برای مثال سن کودکی ممکن است چهار سال باشد؛ اما عملکرد وی در حد یک کودک سه ساله و مهارت زبانی وی در حد یک کودک یک و نیم ساله باشد. ممکن است در عین حال مهارت های شناختی کودک متناسب با سنش باشد. پس هیچ دو کودک مبتلا به اتیسم پیدا نمی شود که دقیقاً در همه جنبه های رشد مشابه هم باشند.
از طرف دیگر، در درک تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی باید توجه کرد که بسیاری از کودکان مبتلا به اتیسم، عقب ماندگی ذهنی دارند؛ ولی بسیاری هم از نظر هوشی در حد میانگین یا بالاتر از حد میانگین هستند. پس ناتوانی ذهنی بخشی از تشخیص اتیسم در کودکان در نظر گرفته نمی شود. شروع علائم، اغلب پیش از ۳ سالگی قابل مشاهده است، حتی اگر بعدها تشخیص داده شود.
علائم رفتاری و اجتماعی
علائم رفتاری و اجتماعی در افراد با شدت و ظاهر متفاوتی بروز می کند، ازقبیل:
- دشواری در فهم قوانین نانوشتهٔ اجتماعی
- عدم توانایی در برقرار کردن تماس چشمی پایدار
- ترجیح بازی کردن تنها در کودکی
- عدم واکنش معمول به نام یا صدا
اختلالات ارتباطی و گفتاری
این اختلالات هم شامل موارد زیر می شوند:
- تکرار کلمات یا جملات (اکولالیا)
- حرکات تکراری بدن مثل بال بال زدن دست ها، تاب خوردن
- پافشاری زیاد روی روتین و مقاومت در برابر تغییر
- علایق بسیار محدود و عمیق به یک موضوع خاص
- حساسیت شدید به صداهای بلند، نور شدید یا لمس
- یا برعکس، واکنش کمتر از حد معمول به محرک ها
- رفتارهای خودتنظیمی مثل پوشاندن گوش ها یا فشار آوردن به بدن
انواع اوتیسم
برای این که به درک درستی از تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی برسیم، نیاز است انواع اوتیسم را هم بشناسیم. اگرچه تا قبل از سال ۲۰۱۳ چند تشخیص جداگانه وجود داشت؛ اما امروزه همه موارد، زیر یک عنوان یعنی ASD قرار گرفته اند. با این حال برای فهم بهتر، هنوز هم این دسته بندی ها استفاده می شوند:
۱. اوتیسم کلاسیک (Autistic Disorder)
- مشکلات واضح در زبان، تعامل اجتماعی و رفتار
- شروع علائم در ۲–۳ سالگی
- این طیف معمولاً نیاز به حمایت متوسط تا زیاد دارند.
اینجا، یادآور می شویم که شدت علائم اوتیسم کلاسیک در افراد متفاوت است. حتی ممکن است برخی افراد با چالش های رفتاری و اجتماعی بیشتری هم رو به رو شوند. در هر حال، تشخیص زودهنگام و مداخلات درمانی مناسب مانند کاردرمانی اوتیسم کودکان می تواند بهبود قابل توجهی در عملکرد اجتماعی و کاهش رفتارهای تکراری ایجاد کنند.
۲. سندرم آسپرگر (Asperger’s Syndrome)
سندروم آسپرگر شکلی از اتیسم است که در افرادی که هوش طبیعی یا بالاتر از حد طبیعی دارند دیده میشود. آنها مشکلات کمتری در گفتار دارند؛ اما ممکن است در درک و پردازش زبان مشکل داشته باشند. در کل این افراد ممکن است نسبت به سایر افراد مبتلا به اتیسم، اختلال آنها واضح نباشد. اختلال سندروم آسپرگر، امروزه به عنوان «ASD سطح ۱» در نظر گرفته می شود. در مقاله ای به تفاوت های سندروم آسپرگر و اوتیسم به طور مفصل پرداخته ایم که مطالعه آن می تواند بسیار آگاهی بخش باشد.
۳. اختلال نافذ رشد – نامشخص (PDD-NOS)
طیف دیگری از اختلال اوتیسم به اختلال نافذ رشدی نامشخص شناخته می شود . در گذشته این اصطلاح برای کودکانی به کار می رفت که در هیچ دسته ای قرار نمی گرفتند. مبتلایان به این اختلال، علائم خفیف تر یا ترکیبی دارند. هم اکنون این اختلال زیرمجموعه ASD به شمار می رود. این رویکرد توانسته است درک بهتری از تنوع تجربیات افراد و تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی فراهم کند.
در اینجا، باید متذکر شویم که اختلالات همراه مانند اختلال بیش فعالی – کم توجهی یا ADHD، ناتوانی های ذهنی و اختلال پردازش حسی هم بر عملکرد کلی این افراد تاثیرگذار است. درنتیجه مهم است که به درک درستی از تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی یا حتی بیش فعالی داشته باشیم.
۴. اختلال فروپاشی کودک
اختلال فروپاشی کودکی که به عنوان سندروم هلِر شناخته می شود، یک اختلال نادر در طیف اوتیسم است که با تحلیل رفتن مهارت های قبلاً کسب شده در حوزه های زبان، مهارت های حرکتی و بازی اجتماعی مشخص می شود. این کودکان که در ابتدا رشد طبیعی دارند، معمولاٌ بین ۲ تا ۴ سالگی، دچار بازگشت رشد و از دست دادن توانایی هایی قبلی خود می شوند. اگرچه علت دقیق این اختلال هنوز مشخص نشده، اما احتمالاً ریشه های عصبی دارد.
توجه داشته باشید که تشخیص زودهنگام برای آغاز مداخلات درمانی ضرورت دارد. رفتاردرمانی، گفتاردرمانی کودک اوتیسم و کاردرمانی در بهبود مهارت های اجتماعی، ارتباطی و زندگی روزمره کودک بسیار موثر هستند.
۵. اوتیسم با عملکرد بالا
اختلال طیف اوتیسم سطح یک یا اوتیسم با عملکرد بالا برای افرادی که دارای توانایی های شناختی و زبانی نسبتاً خوبی هستند، اطلاق می شود. این افراد اغلب هوش متوسط یا بالاتر از متوسط دارند و در تعاملات اجتماعی هم تاحدودی موفق هستند. بااین حال، ممکن است در برخی حوزه ها مانند ارتباط غیرکلامی، پردازش حسی یا درک اجتماعی با چالش هایی مواجه شوند.
تاکید می کنیم که اصطلاح “عملکرد بالا” به معنای عدم وجود چالش ها یا نیازهای حمایتی نیست. چرا که این افراد هم نیازهای منحصر به خود را داشته و برنامه های حمایتی آنان هم باید بر اساس ارزیابی فرد طراحی و اجرایی شوند.
۶. اوتیسم با عملکرد پایین
اختلال طیف اوتیسم سطح ۳ یا همان اوتیسم با عملکرد پایین، فرد را با چالش های قابل توجعی در زمینه توانایی های ارتباطی، تعاملات اجتماعی یا شناختی مواجه می کند. این افراد به طور یقین به حمایت گسترده در فعالیت های روزمره نیاز دارند و ممکن است، حتی در مهارت های زبانی محدودیت داشته باشند یا بدون گفتار باشند.
با وجود تمامی این محدودیت ها، افراد مبتلا به اوتیسم با عملکرد پایین هم دارای توانایی ها و نقاط قوت منحصر به فرد هستند که با تشخیص و ارائه خدمات حمایتی صحیح می توان به رشد و شکوفایی آن ها کمک کرد. پس به اهمیت شناخت تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی پی می بریم.
عقب ماندگی ذهنی چیست؟
عقب ماندگی ذهنی، اختلالی است که فرد سطح هوشی پایین تر از حد میانگین دارد یا توانایی ذهنی فرد کمتر از حدی است که بتواند فعالیت های روزمره زندگی را به طور مستقل انجام دهد. باید به این نکته توجه داشت که عقب ماندگی ذهنی خود می تواند بخشی از یک اختلال باشد به طور مثال تقریباً تمام افراد با اختلال سندرم داون دارای عقب ماندگی ذهنی هستند؛ یعنی بهره هوشی آن ها از دیگر افراد نرمال جامعه کمتر و زیر ۷۰ است.
برای روشن تر شدن تفاوت اتیسم و عقب ماندگی ذهنی، درجه بندی شدت، علائم شناختی و تطبیقی، تفاوت های جسمی و علل شایع بروز عقب ماندگی ذهنی را به طور جداگانه بررسی می کنیم.
تعریف و درجهبندی شدت
برای درک تفاوت ها باید توجه کرد که افراد عقب مانده ذهنی می توانند مهارت های جدید را یاد بگیرند ولی بسیار کند یاد می گیرند. آن ها تمایل دارند که عملکردها را پایین تر از سطح سن واقعی خود انجام دهند و سطح عملکرد فرد بستگی به وضعیت ذهنی وی دارد. درجه ناتوانی هوشی فرد از خفیف تا عمیق متفاوت است. همچنین این کودکان در زمینه های زیر ناتوانی دارند:
- عملکردهای ذهنی: این عملکردها به توانایی یادگیری، توانایی تصمیم گیری و حل مسئله مربوط می شود.
- رفتارهای تطابقی: این مهارت ها برای انجام فعالیتهای روزمره زندگی مانند برقراری ارتباط موثر و توانایی مراقبت از خود ضروری است.
برای درک تفاوت اتیسم و عقب ماندگی ذهنی باید توجه کرد که میزان هوش کودک توسط تست آی کیو اندازه گیری می شود. میانگین هوش افراد ۱۰۰ است و اکثر مردم بین ۸۵ تا ۱۱۵ هستند. حال همان طور که گفتیم اگر هوش کودک زیر ۷۰ الی ۷۵ باشد؛ کودک عقب ماندگی ذهنی دارد.
همچنین، کودکانی که هوش آنها بین ۵۰ تا ۷۰ است؛ عقب ماندگی ذهنی خفیف دارند. این کودکان توانایی یادگیری خواندن و مهارت های ریاضی را در حد پایه ای دارند. کودکانی که هوش آنها بین ۳۵ تا ۵۰ است، عقب ماندگی ذهنی متوسط دارند. این افراد به حمایت در مدرسه، خانه و اجتماع نیاز دارند. باید توجه کرد که آن ها فقط می توانند فعالیت های ساده را یاد بگیرند. افراد دارای هوش پایین تر به حمایت های خیلی بیشتر و وسیع تر در زندگی نیاز دارند.
علائم شناختی و تطبیقی
عقب ماندگی ذهنی با دو محور اصلی قابل تعریف است:
نقص در عملکردهای شناختی
علائم شناختی شامل موارد زیر هستند:
- محدودیت در توانایی حل مسئله، توانایی پایین تر در برنامه ریزی و تصمیم گیری
- سرعت پردازش پایین و یادگیری دیرتر، نیاز به تکرار و توضیحات ساده تر
- محدودیت در حافظه و به ویژه مشکل در دنبال کردن دستورالعمل های چند مرحله ای
- دشواری در تفکر و درک مفاهیمی مانند زمان، اندازه گیری، پول، دشواری در درک روابط اجتماعی
نقص در مهارت های تطبیقی در زندگی روزمره
مهارت های تطبیقی هم یعنی توانایی انجام کارهای روزمره که در عقب ماندگی ذهنی این موارد تحت تاثیر قرار می گیرند:
- دشواری در بیان نیازها، مهارت پایین در مکالمه و درک محدود کلمات یا جملات پیچیده
- ناتوانی در ایجاد و حفظ روابط، فهم ضعیف قوانین اجتماعی
- آسیب پذیری بیشتر در تعاملات اجتماعی
- دشواری در استفاده از وسایل عمومی یا انجام کارهای مستقل
- توانایی محدود در مدیریت زمان، پول و تکالیف خانه
- نیازمند آموزش های ویژه و متناسب با توانایی ها
- مشکل در لباس پوشیدن، غذا خوردن یا نظافت شخصی و نیازمند یادآوری دائمی
تفاوتهای جسمی و رشد حرکتی
عقب ماندگی ذهنی در بسیاری از کودکان با تفاوت های رشدی، حرکتی و جسمی همراه است که نوع و شدت آن بسته به علت اصلی می تواند متفاوت باشد. در ادامه به پاره ای از این موارد اشاره کرده ایم:
- تفاوت های جسمی مانند اختلالات ژنتیک مانند سندروم داون، قد کوتاه و ضعف عضلانی، نقایص ارگان های داخلی در برخی سندروم ها و رشد ضعیف یا کمبود وزن
- دیر راه افتادن، تعادل ضعیف و ناهماهنگی در حرکات
- تاخیر در مهارت های حرکتی ضعیف مانند نقاشی، نوشتن، بستن دکمه ها و ضعف در کنترل انگشتان
- تون عضلانی غیرطبیعی
- مشکلات حسی – حرکتی مانند مشکل در برنامه ریزی حرکتی (Dyspraxia) و پاسخ کم یا زیاد به محرک ها
کلیه این مشکلات باعث می شود کودک در فعالیت های روزانه و مدرسه نیازمند حمایت بیشتری باشد.
علل شایع عقب ماندگی ذهنی
علل شایع عقب ماندگی ذهنی می تواند دلایل متونعی داشته باشد، این دلایل می توانند شامل موارد زیر باشند:
- عوامل ژنتیکی
- اختلالات تیروئیدی مادر یا جنین
- مواد مخدر و الکل
- برخی داروها یا سموم
- عفونت های دوران بارداری مانند سرخجه
- عفونت های شدید مانند مننژیت یا انسفالیت
- تولد زودرس و احتمال آسیب مغزی و خونریزی داخل بطنی
- زایمان سخت و کمبود اکسیژن در حین زایمان
- ضربه های مغزی مانند سقوط یا حوادث
- قرارگیری در معرض مواد سمی مانند جیوه و سرب
- سوءتغذیه شدید یا طولانی مدت
- محرومیت های محیطی شدید و کمبود تحریک های شناختی و عاطفی در سال های اولیه
تفاوتهای کلیدی بین اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی
همان طور که قبلاً اشاره کردیم، در بیان تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی باید گفت که اوتیسم یک اختلال عصبی – رشد است که بیشتر بر تعامل اجتماعی رفتارهای تکراری و ارتباط اثر می گذارد، این درحال است که عقب ماندگی ذهنی یک نقص شناختی و تطبیقی است که به کاهش توانایی های ذهنی و مهارت های روزمره زندگی می انجامد. البته گاهی این دو هم زمان با هم دیده می شوند، اما ماهیت علائم و نیازهای حمایتی آن ها با یکدیگر فرق دارد.
تفاوت در مهارتهای اجتماعی و ارتباطی
در اتیسم، مشکل اصلی در کیفیت ارتباط و تعامل است که تماس چشمی کم، دشواری در درک زبان بدن و کنایه ها را به دنبال دارد. برای این افراد، مکالمه دوطرفه چالش برانگیز است حتی اگر فرد، هوش طبیعی داشته باشد.
در عقب ماندگی ذهنی اما مشکل اجتماعی از کاهش توان ذهنی نشات می گیرد و اگر مطالب به سطح شناختی فرد، ساده سازی نشود؛ قادر به تعامل مناسب نخواهد بود.
تفاوت در رفتارها و علایق محدود
تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی در رفتارها و علایق هم مشهود است. فرد طیف اتیسم، حساسیت های حسی و علایق بسیار محدود داشته و الگوهای رفتاری اش هم تکراری است که این یکی از معیاری های اصلی در تشخیص این اختلال است. اما در مقابل، در عقب ماندگی ذهنی، علایق محدود به شکل شدید و وسواس گونه مانند اتیسم در فرد دیده نمی شود . این درحالی است که در این افراد، رفتارهای غیرعادی ثانویه به سطح شناختی پایین یا مشکلات یادگیری مربوط می شوند.
تفاوت در تواناییهای شناختی
توانایی شناختی در اوتیسم، معمولاً کاملاً طبیعی یا حتی بالاتر از میانگین است و مشکل بیشتر در پردازش اجتماعی و انعطاف ذهنی است. اما در فرد با عقب ماندگی ذهنی، IQ پایین تر از ۷۰ است و محدودیت در مهارت های تطبیقی واضح است. حل مسئله و یادیگری مفاهیم پایه و سرعت پردازش در این افراد بسیار پایین است.
تشخیص همزمان یا افتراقی
ممکن است فردی هردو وضعیت را داشته باشد ؛ یعنی اتیسم همراه با عقب ماندگی ذهنی. در تشخیص افتراقی، متخصص بررسی می کند که آیا مشکلات ناشی از کاهش توان ذهنی هستند یا از تفاوت های اوتیسم ایجاد شده اند؟
- اگر فرد هوش کافی داشته باشد اما الگوهای اجتماعی و رفتاری اتیسمی داشته باشد؛ تشخیص اوتیسم است.
- اگر ضعف کلی در یادگیری های زندگی روزمره وجود داشته باشد اما رفتارهای خاص اوتیسم دیده نشود؛ تشخیص عقب ماندگی ذهنی خواهد بود.
- اگر هردو گروه علائم دیده شوند؛ تشخیص هم زمان ASD و ID ثبت خواهد شد.
اهمیت تشخیص زودهنگام و ارزیابی تخصصی
مهم ترین عامل در بهبود روند رشد کودک، تشخیص زودهنگام مشکلات رفتاری و رشدی و دریافت مداخلات موثر است. ارزیابی های تخصصی به والدین کمک می کند مسیر درمان، آموزش و توانبخشی را به درستی و آگاهانه انتخاب کنند تا از اتلاف زمان پیشگیری شود.
ارزیابی بالینی در کلینیک شرق تهران
کلینیک توانبخشی همراه شرق تهران با بهره گیری از روان شناس کودک، مرکز گفتاردرمانی کودکان و بزرگسالان، مرکز کاردرمانی ویژه کودکان و بزرگسالان و متخصص رشد، ارزیابی را بر پایهٔ استانداردهای بین المللی انجام می دهد.
ویژگیهای ارزیابی شامل:
- مصاحبه دقیق با والدین
- مشاهده مستقیم رفتار کودک توسط متخصص و درمانگر
- استفاده از تست های معتبر تشخیصی
- تحلیل مشکلات شناختی، زبانی، حسی و اجتماعی و در نهایت، یک گزارش جامع برای هدایت روند درمان و تدیون برنامه ارائه می شود.
مزایای تشخیص به موقع در رشد کودک
بدون تردید، تشخیص زودهنگام می تواند مسیر زندگی کودک را تغییر دهد. مهم ترین مزایای تشخیص به موقع عبارتند از:
- افزایش مهارت های ارتباطی و زبانی با مداخله زودهنگام
- تقویت مهارت های اجتماعی قبل از شروع مدرسه
- پیشگیری از بروز مشکلات رفتاری شدید
- کاهش اضطراب والدین از طریق آگاهی و برنامه ریزی صحیح و مدون
- موفقیت بیشتر برنامه های توانبخشی به دلیل انعطاف پذیری بالای مغز در سال های اولیه رشد کودک
به واقع، این مزایا باعث می شود کودک در آینده عملکرد مستقل تر و سازگارتری با اطرافیان و محیط زندگی خود داشته باشد.
برنامه درمان شخصیسازی شده
پس از تشخیص، نوبت به این می رسد که کلینیک یک برنامه درمانی جامع فردمحور طراحی کند که دقیقاً مطابق نیازهای کودک باشد، نه یک طرح کلی و یکسان برای همه. این برنامه هم شامل موارد زیر می شود:
- اهداف مشخص و قابل اندازه گیری
- جلسات ترکیبی (گفتاردرمانی، کاردرمانی، رفتاردرمانی و آموزش والدین)
- تنظیم دوره ای برنامه بر اساس پیشرفت کودک
- مشارکت فعال والدین برای ادامه مداخلات در خانه
مسلم است، برنامه شخصی سازی شده کمک می کند کودک سریع تر پیشرفت کند و توانایی های واقعی اش شکوفا شود.
پرسشهای متداول والدین
آیا اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی میتوانند همزمان باشند؟
بله. در برخی کودکان، اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی به صورت همزمان دیده می شوند. در این حالت، کودک علاوه بر چالش های ارتباطی و اجتماعی اوتیسم در مهارتهای شناختی و توانایی های تطبیقی نیز محدودیت بیشتری دارد و نیازمند برنامه درمانی جامع تری است.
بهترین سن شروع مداخلات چیست؟
متخصصین معتقدند، بهترین زمان برای شروع مداخلات قبل از ۳ سالگی است؛ اما در هر سنی می توان درمان را آغاز کرد و بهبود قابل توجه دید. بدون شک، هرچه مداخله زودتر شروع شود، مغز انعطاف پذیرتر است و نتیجه درمان مؤثرتر خواهد بود.
هزینه و مدت درمان در کلینیک همراه
هزینه و زمان درمان بسته به نوع ارزیابی، شدت مشکلات، تعداد جلسات مورد نیاز و نوع خدمات تخصصی متفاوت است. برای دریافت اطلاعات جامع و دقیق، بهتر است با واحد کارشناسی کلینیک همراه تماس بگیرید.
جمع بندی
در این مطلب اشاره کردیم که تشخیص زودهنگام و ارزیابی تخصصی نقش اساسی در شناسایی تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی و همچنین تفاوت های های رشدی کودکان و انتخاب مسیر درمان مناسب دارد. اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی هرچند ویژگی های متفاوتی دارند، اما گاهی ممکن است هم زمان بروز کنند و نیازمند مداخلات هدفمند و شخصی سازی شده باشند. مداخله زودهنگام، همراهی والدین و استفاده از خدمات تخصصی، بهترین فرصت را برای رشد، یادگیری و بهبود کیفیت زندگی کودک فراهم می کند.
