درمان عقب ماندگی ذهنی بستگی به نوع و شدت آن دارد. اگر علائم خفیف باشد، ممکن است فقط مداخله و دارو درمانی محدود برای مدیریت علائم نیاز باشد. اما برای موارد پیش رفته تر، درمان های قابل توجه مورد نیاز است. اگرچه داروها برای بهبود علائم ضروری هستند اما علت زمینه ای را نمی توانند درمان کنند. می دانید که عقب ماندگی ذهنی یا کم توانی ذهنی درافرادی با زیر سن 18 سال آغاز می شود. این افراد برای انجام کارهایی که برای همسالانشان راحت است با مشکل مواجه هستند. در این مطلب شما را با دنیای مبتلایان به این اختلال بیشتر آشنا می کنیم و تا حد امکان به بررسی جنبه های مختلف آن می پردازیم. سپس علائم و راه های درمان را با هم یاد می گیریم. پس تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
عقب ماندگی ذهنی چیست؟
همان طور که گفتیم، نشانه های فرد کم توان ذهنی یا عقب مانده ذهنی قبل از 18 سالگی شروع و با عملکرد فکری زیر حد متوسط مشخص می شود. فرد کم توان ذهنی همزمان با محدودیت های مرتبط، در دو یا چند زمینه و مهارت های سازگاری مثل برقراری ارتباط و مراقبت از خود دچار مشکلاتی است. در حدود 2 تا 3 درصد از افراد به این اختلال مبتلا هستند.
همچنین می توان این اختلال را به عنوان توانایی شناختی که به طور قابل توجهی زیر سطح متوسط و کاهش توانایی سازگاری با محیط زندگی است تعریف کرد. شروع این بیماری در طول دوره رشد، یعنی از حاملگی تا سن 18 سالگی رخ می دهد. عقب ماندگی ذهنی توسط عوامل مختلفی ایجاد می شود. همچنین درمان عقب ماندگی ذهنی به محدودیت های اساسی در عملکرد فعلی اشاره دارد.
افراد کم توان ذهنی هم می توانند تحت درمان های داروئی قرار بگیرند و هم تحت روان درمانی باشند. البته قبلاً اشاره کردیم که نوع و شدت بیماری در انتخاب شیوه های درمانی موثر هستند. درمانگر می تواند با توجه به وضعیت، حالات، احساسات و رفتار به بیمار کمک کند تا استرس خود را کاهش دهد. همچنین او به بیمار آموزش می دهد که چگونه علائم خود را به شیوه ای آگاهانه تر مدیریت کند. انواع دیگر درمان عقب ماندگی ذهنی شامل گفتار درمانی، فیزیوتراپی و کاردرمانی می شود که در جای خود، مفصل تر به آن ها خواهیم پرداخت.
مراحل عقب ماندگی ذهنی
امروزه اصطلاح “ناتوانی ذهنی” بتدریج جایگزین عبارت “عقب ماندگی ذهنی” در سراسر جهان شده است. DSM-IV عقب ماندگی ذهنی را بر اساس شدت به چهار مرحله طبقه بندی می کند:
- خفیف (نمره بهره هوشی 50-55 تا تقریبا 70)
- متوسط (نمره بهره هوشی 30-35 تا 50-55)
- شدید (نمره ضریب هوشی 20-25 تا 35-40)
- عمیق (نمره ضریب هوشی کمتر از 20-25)
برخی از تکنیک های شناخته شده برای جلوگیری از عقب ماندگی ذهنی که امروزه به کار گرفته می شوند عبارتند از:
- تشخیص قبل از تولد
- غربالگری نوزادان
- مکمل یا محدودیت های غذایی
- جایگزینی هورمون
- واکسیناسیون
- ایمونوتراپی
تاکنون بر اساس تحقیقات بسیار بر روی افراد کم توان ذهنی، روش های درمان عقب ماندگی ذهنی برای “درمان کامل” این اختلال طراحی نشده است. در نتیجه اهداف درمانی شامل کاهش خطرات ایمنی (به عنوان مثال ، کمک به فرد برای حفظ ایمنی در خانه یا مدرسه) و آموزش مهارتهای زندگی مناسب و مرتبط است. پس برای تشخیص عقب ماندگی ذهنی، روانپزشک یا روانشناس، مهارت های فکری و اجتماعی بیمار را ارزیابی می کند. در این ارزیابی سه مرحله در نظر گرفته شده است:
- مصاحبه با والدین
- مشاهدات خود کودک
- تست های استاندارد
تست های استاندارد برای تعیین ضریب هوشی و مهارت های اجتماعی کودک استفاده می شوند. تست ها شامل: تست هوش استنفورد- بینه و مقیاس های رفتار تطبیقی واینلند می شوند. هر یک از این تست ها و نتایج آن بر اساس وضعیت اجتماعی و اقتصادی، فرهنگ و پیشینه خانوادگی کودک می تواند متفاوت باشد. درحقیقت، از نتایج تست ها و سابقه خانوادگی برای تشخیص استفاده می کنند. این را به یاد داشته باشید که در حین غربالگری، شما با طیف وسیعی از پزشکان و متخصصین برخورد خواهید داشت. مانند:
- گفتاردرمانان
- روانشناسان
- متخصصین مغز و اعصاب کودکان
- فیزیوتراپیست ها
- کاردرمانگران
همچنین، پزشکان قبل از تشخیص قطعی عقب ماندگی ذهنی، سایر علل ناتوانی های یادگیری مانند اختلالات یادگیری، اختلالات عصبی، کم شنوایی و حتی مشکلات عاطفی را هم بررسی می کنند.
دلایل عقب ماندگی ذهنی
می توانیم تعریف دیگری هم از ناتوانی ذهنی داشته باشیم. به این معنا که هر زمان چیزی در رشد طبیعی مغز اختلال ایجاد کند، ناتوانی ذهنی به وجود می آید. اما علت خاص برای توانایی ذهنی تنها در حدود یک سوم موارد مشخص می شود. به هر حال می تواند شایع ترین دلایل ناتوانی ذهنی را در موارد زیر خلاصه کرد:
- شرایط ژنتیکی
برخی از عارضه ها از والدین به ارث می رسند. حتی ممکن است در هنگام ترکیب ژن ها اشتباهاتی رخ دهد. همچنین قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه ایکس، خطاهای ذاتی متابولیسم مانند PKU هم می توانند یکی از عوامل ایجاد کم توانی ذهنی در کودک باشند. مثلاً ناهنجاری های کوروموزومی با برخی از اشکال عقب ماندگی ذهنی مانند سندروم ایکس و سندروم دوان در ارتباط هستند.
- مشکلاتی در دوران بارداری
مصرف الکل یا مواد مخدر از دیگر عوامل عقب ماندگی ذهنی در کودک هستند. سرخجه، اختلالات غدد و دیابت، سوء تغذیه، سیتومگالوویروس و بسیاری دیگر از بیماری های مادر در دوران بارداری می توانند امکان تولد کودک با عقب ماندگی ذهنی را بیشتر کنند. حتی ناهنجاری های فیزیکی مغز و عفونت HIV که منشا آن در دوران بارداری است هم ممکن است منجر به عقب ماندگی ذهنی شود.
- مشکلاتی در بدو تولد
معمولاً شرایط غیرمعمول در هنگام تولد می تواند به مغز نوزاد آسیب برساند. در این میان، پیش بینی می شود نارس بودن یا وزن کم نوزاد در هنگام تولد مشکلاتی جدی ایجاد کند.
- مشکلات پس از تولد
بیماری های دوران کودکی مانند سرخک، آبله مرغان، سیاه سرفه و بیماری HIB هم ممکن است منجر به مننژیت و آنسفالیت شود. این بیماری ها به مغز آسیب می زنند. حتی حوادثی مانند ضربه به سر یا موادی مانند جیوه و سرب می توانند آسیب های جبران ناپذیری به مغز و سیستم عصبی وارد کنند.
- محرومیت های فرهنگی و فقر
کودکانی که در معرض سوء تغدیه، شرایط بیماری زا، مراقبت های پزشکی ناکافی و حتی خطرات بهداشتی محیط قرار دارند می توانند دچار عقب ماندگی ذهنی شوند. چنین آسیب هایی بسیار جبران ناپذیر هستند.
علائم شایع ناتوانی یا عقب ماندگی ذهنی
همان طور که در پاراگراف مربوط به مراحل عقب ماندگی ذهنی گفتیم، چهار سطح عقب ماندگی وجود دارد که بسته به این که ناتوانی چقدر پیشرفته باشد، علائم هم متفاوت هستند. موارد و نشانه های رایج که در درمان عقب ماندگی ذهنی مورد توجه قرار می گیرند معمولاً عبارتند از:
- مشکل داشتن در خواندن و نوشتن
- نابالغ بودن از نظر اجتماعی
- داشتن ضریب هوشی زیر متوسط
- اختلالاتی مانند اوتیسم، صرع یا ناتوانی جسمی
- کندتر بودن در درک و استفاده از زبان
- ناتوانی در زندگی مستقل
- داشتن اختلال در مهارت های حرکتی
- تشنج
سایر علائم شایع در ناتوانی ذهنی هم شامل موارد زیر می شوند:
- مشکل در به خاطر سپردن چیزها و حافظه محدود
- ناتوانی در رابطه علت و معلولی
- تاخیر در گفتار یا مشکلاتی در صحبت کردن
- کاهش درک مفاهیم
- تاخیر در غلت زندن، نشستن، خزیدن و راه رفتن
همه مواردی که در بالا آورده شد، می تواند با علائم رفتاری دیگری همراه باشد. برخی از آن ها عبارتند از:
- توجه طلبی
- پرخاشگری
- افسردگی و نامیدی
- وابستگی
- کناره گیری از رفتارهای اجتماعی
- تغییر شکل های فیزیکی مانند قوز ستون فقرات و ناهنجاری های صورت
عقب ماندگی ذهنی و مشکلات گفتاری
عقب ماندگی ذهنی شایع ترین علت تاخیر در گفتار است و بیش از 50 درصد موارد را شامل می شود. هرچه عقب ماندگی ذهنی شدیدتر باشد، تسلط بر گفتار کمتر است. رشد گفتار در کودکان کم توان ذهنی نسبت به سایر زمینه های رشد تأخیر دارد. یک کودک عقب مانده ذهنی تأخیر در مهارت زبانی را نشان می دهد. همچنین درک شنوایی و استفاده از ژستچر را به تأخیر می اندازد. معلولیت ذهنی به دلیل اختلال در تولید گفتار ویا اختلال در شنوایی منجر به عدم ارتباط صحیح و در نتیجه اختلال در تعاملات اجتماعی، احتمالاً مشکلات رفتاری و انزوا می شود.
روش های درمانی برای عقب ماندگی ذهنی
متاسفانه تاکنون برای بهبود وضعیت کودکانی که به کم توانی ذهنی مبتلا هستند هیچ داروی مخصوصی وجود ندارد. اما برای توانبخشی به این افراد، خدماتی وجود دارند که به آن ها کمک می کند تا با محیط اطراف خود سازگارتر شوند. برای بهبود اوضاع و شرایط زندگی بهتر این عزیزان راه هایی وجود دارند که در حالت کلی به سه دسته تقسیم می شوند:
- در مرحله اول باید عواملی که باعث تشدید این اختلال می شوند را در نظر داشته و روی آن ها کار کرد. مثلاً اگر فردی اختلال متابولیک دارد، بایستی با تنظیم رژیم غذایی، از ایجاد تشدید اختلال جلوگیری کرد.
- در مرحله دوم باید اختلالاتی که به همراه اختلال کم توانی ذهنی در فرد رخ می دهد را کنترل کرد.
- در مرحله سوم هم سرعت واکنش والدین است. اقدام به موقع می تواند در توانمندسازی کودک بسیار موثر باشد. زمان برای تحصیلات، فراگیری مهارت ها و حمایت های اجتماعی برای کودکان کم توان ذهنی بسیار مهم است. از طرف دیگر آغاز توانبخشی و درمان عقب ماندگی ذهنی در مراکز توانبخشی با کاردرمانی، گفتار درمانی و فیزیوتراپی نقش ماندگاری در توانمندی های کودک در آینده دارد. در ادامه نقش هر یک از موارد ذکر شده را آورده ایم.
کاردرمانی
- فعالیتهای معنی دار و هدفمند
- مراقبت از خود (مانند نظافت، لباس پوشیدن، تغذیه، حمام کردن)
- فعالیت ها و مهارت های اشتغال زایی
- فعالیت های اوقات فراغت (به عنوان مثال، بافندگی، بازی کردن)
- فعالیت های خانگی (مانند آشپزی، نظافت، خشکشویی) یادآوری می کنیم متخصصین ما در مرکز توانبخشی همراه در شرق تهران آماده ارائه خدمات کاردرمانی برای بهبود عقب ماندگی ذهنی هستتند.
گفتاردرمانی
- مهارت های ارتباطی را بهبود می بخشد
- مهارت های درک و بیان زبان را بهبود می بخشد
- بهبود تولید گفتار
- واژگان را بهبود می بخشد
فیزیوتراپی
- کیفیت زندگی را با افزایش حداکثر تحرک و جابجایی فرد افزایش می دهد.
- راه حل های تطبیقی برای مشکلات حرکتی ارائه می دهد.
- ادغام حسی را افزایش می دهد.
مرکز درمان عقب ماندگی ذهنی شرق تهران
از جمله اقداماتی که می توانید برای کودک کم ناتوان ذهنی انجام دهید، یکی این است که در مورد ناتوانی های ذهنی بیاموزید. هر چه بیشتر بدانید قطعاً بهتر می توانید فرزند خود را حمایت کنید. همواره کودک را برای رسیدن به استقلال تشویق کنید و بازخورد مثبت بدهید. سعی کنید او را برای شرکت در کلاس های هنر و پیشاهنگی و تقویت مهارت های اجتماعی تشویق کنید. ضمناً شما می توانید با درمانگر کودک خود در ارتباط باشید و پیشرفت او را دنبال کنید.
در مرکز توانبخشی همراه در شرق تهران، تیمی تخصصی و درمانگرانی باتجربه و آموزش دیده، برنامه ارزیابی کودک شما را انجام داده و طراحی می کنند. در این مرکز از متدهای پیشرفته و به روز برای درمان کودک کم توان ذهنی استفاده می شود. برای دریافت مشاوره های تخصصی و وقت ملاقات می توانید از طریق وب سایت یا تماس تلفنی اقدام نموده و هرچه زودتر درمان را شروع کنید.
نکته آخر
درمان قطعی کم توانی ذهنی که بروز آن به عوامل متعددی بستگی دارد، تاکنون مشخص نشده است. اما بهترین کار ابتدا پیشگیری از این اختلال و سپس اقدام سریع پس از تشخیص است. با این کار، کودک سریع تر شروع به یادگیری مهارت ها می کند. می دانیم که والدین برای سوال های خود به دنبال جواب های قطعی هستند. پس در صورت تمایل برای دریافت اطلاعات تکمیلی و به روز در زمینه اختلال کم توانی ذهنی می توانید از مشاورین همراه کمک و راهنمایی بگیرید.
بدون دیدگاه